Η ιδιωτικοποίηση του νερού στην Αφρική

Πολύ λόγος γίνεται τελευταία για τις επερχόμενες ιδιωτικοποιήσεις στην Ελλάδα και τα επιχειρήματα που ακούγονται απο όλες τις πλευρές μάλλον μπερδεύουν αντι να φωτίζουν την κατάσταση.

 Επειδή πρόκειται για θέμα αρκετά πολύπλοκο, η σωστή ενημέρωση και η ψύχραιμη ανάλυση των δεδομένων είναι απαραίτητη.

Επέλεξα λοιπόν να αναλύσω μια από τις πιο αμφιλεγόμενες ιδιωτικοποιήσεις παγκοσμίως, αυτή των κρατικών δικτύων ύδρευσης.

Για λόγους οικονομίας χώρου, θα αναλύσω το θέμα σε 3 συνέχειες. Στο πρώτο μέρος θα δώσω κάποια γενικά στοιχεία και θα εξετάσω την περίπτωση της Αφρικής.

Στο δεύτερο μέρος θα ακολουθήσει η ανάλυση των ιδιωτικοποιήσεων του νερού στην Ασία και στο τρίτο μέρος θα δούμε την περίπτωση της Ευρώπης και των ΗΠΑ.

Παγκοσμίως η ιδιωτική αγορά του νερού (δεν αναφέρομαι στη βιομηχανία εμφιαλωμένου νερού αλλά στην ύδρευση) είναι σχετικά μικρή. Το 2011 μόνο το 12% της ύδρευσης σε παγκόσμια κλίμακα ανήκε σε ιδιωτικά χέρια με βάση στατιστικά στοιχεία από το Διεθνές Βιβλίο Νερού (Annual Water Yearbook).

Το 90% των 400 μεγαλύτερων πόλεων στον πλανήτη εξακολουθεί να έχει δημόσιο  δίκτυο ύδρευσης ενώ οι 5 μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες, Veolia, Suez, Agbar, RWE και Saur που το 2001 κατείχαν το 71% της παγκόσμιας αγοράς, σήμερα κατέχουν μόνο το 34%. Ο λόγος είναι ότι η αγορά έχει πλέον κατακερματισθεί σε πολλές μικρότερες εταιρείες -κυρίως στις αναπτυσσόμενες χώρες- που διεκδικούν το δικό τους μερίδιο αλλά και το οτι το κόστος των επενδύσεων που απαιτούνται στην ύδρευση ειναι τεράστιο και συχνά δεν εγγυώνται στις εταιρείες ανάλογο κέρδος.

Από τη δεκαετία του 90 και έπειτα υπήρξε μια τεράστια πίεση από τους διεθνείς χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς να ιδιωτικοποιηθούν οι κρατικές εταιρείες ύδρευσης. Το κύριο επιχείρημα είναι πως το κράτος καθυστερεί πολύ να προσφέρει τις απαραίτητες υπηρεσίες οι οποίες συχνά είναι αναποτελεσματικές και διεφθαρμένες. Κάτι το οποίο ισχύει για πολλές χώρες στον πλανήτη αλλά δεν σημαίνει πως οι ιδιωτικές εταιρείες δεν αντιμετωπίζουν τα ίδια θέματα διαφθοράς και αναποτελεσματικότητας-ιδίως όταν οι αποκρατικοποιήσεις γίνονται βιαστικά και χωρίς ισχυρή διαπραγματευτική δύναμη απο το κράτος.

Πριν προχωρήσω στα στοιχεία από τις μεγάλης  κλίμακας ιδιωτικοποιήσεις νερού, ας ρίξουμε μια ματιά του τι συμβαίνει στο νερό παγκοσμίως. Το νερό στερεύει με γρήγορους ρυθμούς και ήδη τα αποτελέσματα είναι εμφανή σε πολλές χώρες. Στον πλανήτη σήμερα 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε καθαρό νερό.

Η βιομηχανοποίηση, η αστικοποίηση και η αύξηση του πληθυσμού, η γεωργία, οι ενεργειακές ανάγκες (για παράδειγμα το 8% των υπόγειων υδάτων χρησιμοποιείται στην παραγωγή ηλεκτρισμού), η κλιματική αλλαγή και η υπερβολική άντληση των υπόγειων πηγών, οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια σε κρίση νερού.

Η γεωργία είναι ίσως ο μεγαλύτερος παράγοντας σπατάλης καθώς το 70% του γλυκού νερού στον πλανήτη χρησιμοποιείται στην άρδευση. Ο αριθμός των ανθρώπων που θα ζουν στα αστικά κέντρα το 2050 θα αγγίξει τα 7 δις, κάτι που σημαίνει επιπλέον ενεργειακές ανάγκες και επομένως ακόμα μεγαλύτερη σπατάλη νερού και μόλυνση.

Στην Αφρική πάνω από 200 εκ. άνθρωποι ζουν σε παραγκουπόλεις και από το συνολικό πληθυσμό μόνο το 60% έχει τρεχούμενο νερό αν και η ποιότητα του είναι αμφιλεγόμενη. Ένας στους 3 αφρικανούς έχει πρόσβαση σε τουαλέτα ενω 228 εκ. άνθρωποι  αφοδεύουν σε ανοιχτούς χώρους δημιουργώντας εστίες μόλυνσης. Πανω από 4,000 παιδιά πεθαίνουν κάθε μέρα από διάρροια στην Αφρικανική ήπειρο.
Το 66% της ηπείρου είναι έρημος ή ημι-έρημος και 300 με 800 εκ. άνθρωποι στην υποσαχάρια Αφρική ζούνε σε περιοχές με περιορισμένες πηγές νερού. Το ένα τέταρτο των ενηλίκων υποσιτίζεται (το ποσοστό αυτό είναι 30% στα παιδιά κάτω των πέντε) και ενώ σχεδόν επτά στους δέκα κατοίκους ασχολούνται με τη γεωργία, μόνο στο 5% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων υπάρχει δίκτυο άρδευσης.

Ή δημόσια ύδρευση και αποχέτευση στις αφρικανικές χώρες είναι από τις πιο αναποτελεσματικές παγκοσμίως. Ένας από τους λόγους είναι η έλλειψη υποδομών, καθώς το δίκτυο που είχαν δημιουργήσει οι Ευρωπαίοι έποικοι, κάλυπτε μόνο συγκεκριμένα τμήματα του πληθυσμού αφήνοντας εκτός δικτύου την πλειοψηφία των κατοίκων.

Με την ανεξαρτησία, οι χώρες κληρονόμησαν ένα ατελές υδρευτικό και αποχετευτικό δίκτυο, τεράστια χρέη που σε συνδυασμό με την διαφθορά των μετέπειτα κυβερνήσεων και την πολιτική αστάθεια, οδήγησαν σε εξαθλίωση.

Όταν οι κυβερνήσεις κατέφυγαν σε δανεισμό, το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα επέβαλλε την ιδιωτικοποίηση του δικτύου ύδρευσης ως όρο για παροχή δανείων. Οι περισσότερες ιδιωτικοποιήσεις δεν έγιναν διότι κανένας επενδυτής δεν διακινδύνευε να αγοράσει τα δημόσια δίκτυα, δεδομένου του τεράστιου ποσού επενδύσεων που απαιτούνταν και της πολύ μικρής εγγύησης ότι οι ιδιωτικές εταιρείες θα έέβγαζαν κέρδος. Η αγορά είναι μικρή και ο πληθυσμός που θα μπορούσε να πληρώσει για το νερό ελάχιστος.

 Εντούτοις 16 χώρες -η Μπουρκίνα Φάσο, το Πράσινο Ακρωτήριο, η Κεντρική Αφρικανική Δημοκρατία, το Τσαντ, το Καμερούν, η Ακτή Ελεφαντοστού, η Γκαμπόν, η Γκινέα, η Κένυα το Μάλι, η Μοζαμβίκη, ο Νίγηρας, το Κονγκό, η Σενεγάλη, η Ουγκάντα και η Ν. Αφρική- είχαν μέχρι το 2001 ιδιωτικοποιήσει τα δίκτυα τους, τα οποία αγόρασαν κυρίως γαλλικές πολυεθνικές. 

Ας δούμε όμως αναλυτικά τρείς χαρακτηριστικές περιπτώσεις.

Το 2003 η Τανζανία μια χώρα με τεράστια χρέη,  υποχρεώθηκε από την Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ να ιδιωτικοποιήσει άμεσα το απαρχαιωμένο και αναποτελεσματικό της δημόσιο δίκτυο ύδρευσης ως αντάλλαγμα αναπτυξιακής βοήθειας με τη μορφή δανείων. Οι πρώτες προσπάθειες απέτυχαν λόγω των απεργιών και των διαμαρτυριών που οργανώθηκαν στην πρωτεύουσα Dar Es Salaam.

 Καθώς κανείς δεν ήθελε να επενδύσει στην αγορά της Τανζανίας και το ΔΝΤ ασκούσε όλο και μεγαλύτερες πιέσεις, η χώρα προχώρησε σε μια πρόχειρη και γρήγορη διαδικασία, πουλώντας σε τιμή κόστους το δημόσιο δίκτυο  στην βρετανική Biwater  (η Βρετανία είναι μία από τις χώρες που δίνουν στην Τανζανία τεράστια ποσά για αναπτυξιακά έργα).

Η Biwater είχε την υποχρέωση να επενδύσει στο δημόσιο δίκτυο ενω η Παγκόσμια Τράπεζα και η ΕΕ θα συμμετείχαν στην χρηματοδότηση των σχεδίων αυτών.  Η κυβέρνηση της Τανζανίας  συμμετείχε στην χρηματοδότηση των έργων  της εταιρείας με δάνεια που της έδωσε το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα για τον σκοπό αυτό.

Τα αποτελέσματα όμως δεν ήταν τα αναμενόμενα.

Μέσα σε ένα χρόνο από την ιδιωτικοποίηση του δικτύου, οι καταναλωτές είδαν τους λογαριασμούς του νερού να τριπλασιάζονται ενω οι πιο φτωχοί αποσυνδεθηκαν από το δίκτυο ύδρευσης. Στην ουσία το 98% του δικτύου εξυπηρετούσε τους ελάχιστους πλούσιους, αφήνοντας εκατομμύρια φτωχούς χωρίς νερό. Η εταιρεία δεν έκανε καμία επένδυση στο δίκτυο όπως όριζε  η συμφωνία και κατηγόρησε την κυβέρνηση ότι της έδωσε ψεύτικα στοιχεία κατά την αγορά και πως τελικά η επένδυση ήταν ασύμφορη.  Καθώς η κατάσταση επιδεινωνόταν συνεχώς, η κυβέρνηση της Τανζανίας  κρατικοποίησε ξανά το δίκτυο ύδρευσης και έδιωξε την Biwater  από την χώρα.

Η Biwater οδήγησε την Τανζανία στα δικαστήρια αλλά έχασε τη δίκη το 2008 και υποχρεώθηκε να καταβάλει στην κυβέρνηση 3 εκ. λίρες ως αποζημίωση.

Σήμερα στην Τανζανία ένας στους δύο κατοίκους δεν έχει πρόσβαση σε νερό ενώ 8 στους δέκα  δεν έχουν αποχετευτικό δίκτυο και τουαλέτες. Κάθε χρόνο 20,000 παιδιά κάτω των πέντε πεθαίνουν από διάροια ενώ χιλιάδες σχολικές ώρες χάνονται καθώς τα παιδιά περπατάνε χιλιόμετρα καθημερινά για να μεταφέρουν νερό από τα κοινοτικά πηγάδια.

Η Γκάνα ύστερα απο πιέσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας και του ΔΝΤ προχώρησε σε ιδιωτικοποίηση του δημόσιου δικτύου ύδρευσης το 2006. H δημόσια εταιρεία ύδρευσης υπολειτουργούσε διατηρώντας ένα απαρχαιωμένο και με κακή ποιότητα νερο δίκτυο και η πώληση του θεωρήθηκε αναγκαία. Επενδυτής ήταν η  Aqua Vitens Rand Ltd., μια εταιρεία ολλανδικών και νοτιοαφρικανικών συμφερόντων.

Αν και η εταιρεία κατάφερε να βελτιώσει την ποιότητα του νερού και να αυξήσει τον αριθμό των συνδέσεων στο δίκτυο κατά 100,000 (φτάνοντας στα 440,000 άτομα στην πρωτεύουσα Ακκρα, μια πόλη 2,5 εκ. κατοίκων), η τιμή του νερού αυξήθηκε μέχρι και 80%. Η εταιρεία δεν έλαβε καμία μέριμνα για τους χιλιάδες κατοίκους των παραγκουπόλεων, οι οποίοι παρέμειναν χωρίς νερό ενώ λόγω των αυξημένων τιμών δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να συνδεθούν στο δίκτυο. Το 2008 ξέσπασε η μεγαλύτερη κρίση νερού στη χώρα. Η πρωτεύουσα Ακκρα έμεινε χωρίς νερό για εβδομάδες καθώς η ιδιωτική εταιρεία σταμάτησε να παρέχει τα 150 εκ. γαλόνια νερού καθημερινά. Η εταιρεία δήλωσε πως δεν είχε τα χρήματα να προβεί στις απαραίτητες επενδύσεις ώστε να διορθώσει τα εργοστάσια της και να συνεχιστεί η παροχή νερού στους κατοίκους. Η Aqua Vitens Rand Ltd δικαιολόγησε την έλλειψη επενδύσεων στο γεγονός πως οι μισοί κάτοικοι της πρωτεύουσας δεν πληρώνουν για το νερό διότι το κλεβουν απο τις διαρροές στις σωληνώσεις καθιστώντας έτσι την επένδυση ασύμφορη. 

Το 2011 η κυβέρνηση τςη Γκάνας δεν ανανέωσε το συμβόλαιο με την Aqua Vitens Rand Ltd και το νερό κρατικοποιήθηκε ξανά.

Κάθε χρόνο 85,000 άτομα πεθαίνουν στην Γκάνα απο αρρώστιες που συνδέονται με το νερό.

 Στη Νότια Αφρική η ιδιωτικοποίηση του δικτύου ύδρευσης είχε ως αποτέλεσμα μια από τις χειρότερες επιδημίες χολέρας στις φτωχές συνοικίες του Γιοχάνεσμπουργκ το 2000-2002. Η επιδημία ξεκίνησε όταν οι φτωχότεροι κάτοικοι των παραγκοπουπόλεων αποσυνδέθηκαν από το ιδιωτικό δίκτυο ύδρευσης επειδή αδυνατούσαν να πληρώσουν τους αυξημένους λογαριασμούς. Χωρίς ασφαλές αποχετευτικό σύστημα και χωρίς πρόσβαση σε καθαρό νερό, οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να πίνουν νερό από τα μολυσμένα ποτάμια της περιοχής. Η επιδημία χολέρας είχε ως αποτελεσμα να αρρωστήσουν περισσότερα από 100,000 άτομα και τουλαχιστον 100 να χασουν την ζωη τους. Η κυβέρνηση αντέδρασε δυναμικά και΄υποχρέωσε τις ιδιωτικές εταιρείες να παρέχουν τουλάχιστον 25 λίτρα νερό σε κάθε κάτοικο καθημερινά κατά τη διάρκεια της επιδημίας. Αν και οι εταιρείες διαμαρτυρήθηκαν έντονα συμμορφώθηκαν με την απόφαση αλλά εξακολούθησαν να αποσυνδέουν το νερό σε όσους δεν είχαν να πληρώσουν.


Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει το δίκτυο ύδρευσης και αποχετευσης στην αφρικανική ήπειρο δεν είναι αποτέλεσμα ενός μόνο παράγοντα. Είναι  συνδυασμός έλλειψης υποδομών και συντήρησης, ελλειψης χρημάτων, διαφθοράς, ενεργειακών προβλημάτων, άνισης οικονομικής ανάπτυξης, φυσικών καταστροφών. Η μέχρι τώρα εμπειρία έδειξε πως ούτε το κράτος αλλά ουτε και οι ιδωτικές επενδύσεις κατάφεραν να ανταπεξέλθουν στις ανάγκες των κατοίκων.
Οσο οι υπεύθυνοι θα αναλύουν τα στοιχεία, πάνω απο 300 εκ. αφρικανοί θα εξακολουθούν να παραμένουν διψασμένοι...

Συνεχίζεται...